27 Naýryz, 2023 Mádenıet О́zgertý

Qazaq halqynyń qamshy týraly tanym-túsinigi

Avtory: Bolat Bopaıuly

Foto: Ashyq derekkóz

Qamshy - ul bolsań , qolyńda,
Qul bolsań tóbende oınaıdy.
(Bilál Qýanysh)

"Qamshy" portalynyń basshysy Bilál Qýanysh baýyrym "Qamshy dástúri" týraly maqala jazyp berýdi ótindi. Sol ótinishke jaýap retinde osy maqalany joldadym.

Qamshy – qazaq halqy úshin at minip júrýge, qolǵa ustap qoldanýǵa, úıge ilip qoıýǵa, syıǵa tartýǵa ǵana arnalǵan qural emes. Qamshy – qazaq halqynyń qolóneri men mádenı ómirindegi, uzaq tarıhyndaǵy turmys-tirshiligindegi rýhanı dúnıe tanymy men materıaldyq mádenıetindegi kóne muraǵa aınalǵan jaýhar jádigeri. Qazaq halqynyń salt pen dástúrin boıyna tolyq sińirgen atadan balaǵa, urpaqtan - urpaqqa ulasyp jetken qundy quraly, tutyný buıymy.

Qazaq halqy – "Qamshyda kıe bolady", " Qamshyda Ie bolady ","Qamshyda aıbar bolady", "Qolyna qamshy ustanǵan azamat aıbarly kórinedi", "Qamshy ustaǵan adamnan jyn shaıtan qorqady", "Qamshy ilingen úıge jyn-jybyr kirmeıdi" dep qamshynyń qasıeti men kıesine esh kúmánsyz senedi.

Baǵy babalarmyz, qamshynyń sol qasıetin tolyq paıdalanyp, jyndanyp qutyryp, jeligip, jeldenip, esi aýysyp aýyrǵan adamdy sarala qamshymen ushyqtap, em - domdap, aýrýynan aıyqtyryp alatyn bolǵan...

Áýeli, daýǵa túskende, jaýǵa barǵanda, barymtaly shaıqasqa aralasqanda, oń qolyna qamshy alyp, oń taqymyna shoqpar qysyp, astyna esik pen tórdeı at minip, ústine aq kireýke saýyt kıip, kúsh - qýatyn boıyna jıyp, qarsy jaqqa kóringende batyrdyń arystandaı aıbatynan qarsy taraptyń saǵy synyp qalatyn kezderi de bolǵan.

Tipti bitpeıtin daýdy daýlaspaı sheship, jaýlaspaı kesip, bir bitimge kelip, batyrǵa qurmet etip, qalaǵanyn syılap, suraǵanyn berip, qamshy ústinde serttesip, qamshy kótermeı - aq berekege keletin bolǵan.

Mine, bul qamshy kıesiniń, qamshy ıesiniń, qamshy jolynyń ulttyq dúnıetanymdyq dástúrine aınalǵan naqty, zatty kórinisi, taǵylymdy tárbıesi bolyp tabylady.

"Qamshy – ul bolsań qolyńda, qul bolsań tóbeńde oınaıdy" degen sózdiń máıeginde tereń fılosofııalyq oı, kemeldi logıkalyq dástúr bar. Uıaly uly uǵym bar. Qamshy jaı qural emes. Ol – ul bolyp ómir súrý men qul bolyp tirshilik etýdiń shekarasyn shegendep aıtyp tur. Ol ǵana emes - aý...

"Kúlli rýhanı ómirińde qamshyny qolyńda oınatasyń ba, Tóbeńde oınatasyń ba?", dep ashy shyndyqty shyryldatyp aıtyp jetkizip tur. Qalǵyp qarańǵylanyp qalǵan sanańa jaryq sańlaý túsirip tur.

Árıne, qolyńda oınaıdy. Ol úshin qamshy qasıetin taný, qamshy kıesin bilý bárinen mańyzdy bolmaq. Búgingi jahandasý dáýirinde ultyq salt-dástúrden alystap bara jatqan jastarmyz, qamshynyń qasıetin, qadirin, kıesin, dástúr taǵylymyn, ereksheligin, symbaty men sıpatyn jete bilýi kerek.

Endeshe, qamshy qalaı jasalady? Ony kimder jasaǵan? Ony qandaı maqsattarǵa qoldanǵan? Qamshynyń qansha túri bar? Olar qalaı atalady? Qamshy qansha quramnan quralady?

Iá, kókeıdegi kóp suraqtyń jaýabyn kógenkóz urpaqpen birge bólisip, qamshy syryn, qamshy ataýynan bastaǵan jón sekildi. Onda, qamshy degen ne?

Qamshy degenimiz atan ógizdiń, segiz jasar serkeniń ıi qanǵan terisinen taspalap tilip, marjandaı tizip órip jasaǵan, tobylǵy sapty, múıiz sapty, yrǵaı sapty, kúmis sapty, bylǵary sapty kólik júrgizýge, at minip qamshylaýǵa, mal qaıyryp baǵýǵa arnalǵan, qolǵa ustaýǵa qolaıly quraldy - "Qamshy" dep ataıdy.

"Qamshy" degen ataý qaıdan shyqqan?

Qazaq tilinde - "Qam" degen túbir sóz bar. Bul sózdiń týra jáne aýyspaly ekitúrli maǵynasy bar. "Qam" sóziniń tórkinine oı uzatyp kóreıikshi.
       1. Qam – bir nárseniń ne adamnyń jaı-kúıi – " Qam" dep atalady. "Basynda qamy bar adam eken, qamyǵyp júripti" degen sóz tirkesinen qam sóziniń maǵynasy aıqyndala túsedi.
        2. Qam – is-árekettiń ne amal-aılanyń barysy "Qam" delinedi. Bir iske kirisý úshin ol istiń qamyn taýyp isteý kerek.
       3. Qam – adam basyna túsken qaıǵy, muń, sher, ýaıym, qasiret - "Qam" dep atalady. Sondaı qamyqqan adamǵa qamqorshy bolý. Birge qamyǵý. Oǵan qamshy, qamqorshy bolý degendi túsindiredi.

       4. Qam – ıi qanbaǵan terini, tolyq istelmegen shala jumysty, ne tolyq pispegen astyń túrin – " Qam" deıdi. Qazaqta "Bala – balanyń isi shala" degen maqal bar. Toqetiri shıki, dúmbilez, shala, jetilmegen, pispegen, dúnıeniń bári – "Qam dúnıe".
        5. Qam – ashýlaný, zaqorlaný, bulqan talqan bolý, shamdaný, shárgezdenýdi "Qam minezdi adam" dep ataǵan. Aqyly sholaq degen uǵymdy bildiredi.
        6. Qam – qamtý, qarmaý, qamtyp qalýdy " Qamdanǵan adam " deıdi.
        7. Qam sózinen – " Qamdaý" degen ataý týyndaǵan. Qamdaý degen búgingi zat satatyn dúken. Halyqty tutyný buıymdarymen qamdaıtyn oryn. Al zat satatyn adamdy – "Qamdaýshy", deıdi. Qamdaýshydan halyqtyń qamshysy degen uǵym shyǵady.

8. Qam qajetilikten týady. Qol jetpegen dúnıe, adam basyna qam bolady. Seniń qamyńdy jep, saǵan kómek berip seniń qajetti dúnıeńe qol jetkizip kómek kórsetken adam seniń "Qamshyń" bolady.
Já, "Qam" sóziniń tórkinindegi túbirden tólejip túrlenip, órken jaıǵan ulaspaly uǵymdardan uly oı qorytqan , baǵzy babalarmyz "Qamshy" degen ataýdy "Qam sózinen" alyp - "Qamshy" degen qol qurady jasaǵan eken. Biz osy tusta bir uǵymdy ári anyq, ham qanyq aıryp alǵanmyz jón.

Qamshy – sóziniń uzatylyp shyqqan túp tórkini "Qam" sóziniń týra maǵynasy "Qam jeý" , "Bireýdiń qamyn oılaý", "Qamdanyp júrý" degen adam balasynyń ishki psıhıkalyq oı ırimderinen týǵan uly uǵymnan, qolǵa ustap júretin, alańsyz ómir súretin, qamdy qamsyzǵa aınaldyratyn qol quraly "Qamshyny" erekshe órimmen órip, qaıtalanbas ǵajaıyp óner týyndysyna aınaldyrǵanyn, ony adam balasynyń qajetti qamyn sheshý úshin tapqyrlaǵanyn túsingen ústine túsinýmiz bárinen de mańyzdy bolmaq.

Qamshy – qazaq halqy úshin baǵa jetpes babadan jetken asyl qural, qundy jádiger. Ol – ǵasyrlar boıy qazaq halqymen birge ómir súrip keledi. Ata-dástúrin úzbeı urpaqtan urpaqqa sabaqtap keledi, saltyn joǵaltpaı saqtap keledi, ata jolyn aqtap keledi.

Qam demeshi, qam sózine aınalyp soǵaıyqshy. Ár azamat pen azamatsha ár istiń qamyn jeıdi, ár istiń qamsyz iske asýyn oılaıdy, armandaıdy. Bul árbir pendeniń qaraqan basynyń qamy bolar...

Al, uly tulǵalar – ult qamyn, otan qamyn, halyq qamyn, urpaq, bolashaq qamyn jeıdi. Tarydaı qamnan, taýdaı qam jeýdiń, astarynda qamsyz ómir súrý jolyn izdegen izgi tilek jatyr. "Baıdyń bıshigi uzyn, kedeıdiń qamshysy qysqa" degen támsildiń tasasynda da, taspaly oı órimi bar. Qamshy órimshileri qamshy boıyna osyndaı oı tolǵaqtaryn sińire órgeni, tereń fılosofııalyq uǵymdar uıalatqany daý týdyrmaıdy. Iá, keremet óner, egeı ershimdi óner.

Tańǵalmasqa bolmas. Moıyndamasqa kónbes "Qam jeý" degen Abstraktili beımálim uǵymdy "Qamshy" degen zattyq uǵymnyń boıyna sińirip, zattandyryp jibergen. Qolǵa ustaıtyn quralǵa aınaldyryp úlgergen, dana babadan aınalmaı, kimge bas ıip, kimdi aınalaıyn demekpiz!?

Qamshy – boıyna egiz eki qatar uǵymdy birdeı uıalatyp , onyń órimine ónege qosyp órip tastaǵan. Biri – "Rýhanı qamshy", adam jan dúnıesiniń qamy men qamshysy. Endi biri – zat. "Qaıystan órilgen qamshy". Zattyq buıymy, qol qarýy.

Áne, Qamshy birde rýhanı – "Janashyr ", "Qamyǵýshy" , "Qamqorshy" degen uǵymdy ústemelep uqtyrsa, endi birde qolǵa tutynatyn kádimgi zat – " Qamshy" degen ataýdy uqtyrady. Osy eki egiz uǵym qamshynyń qasıetti de, kıeli zat ekenin ary qaraı aıqyndaı túsedi.

Qazaq dúnıe tanymynda qamshyny kez kelgen órimshi óre bermeıdi. Qolynan óneri tamǵan, boıynda qasıeti bar, elge úlgi men ónege kórsete alatyn , taǵylymy tanymal , sheber órimshiler óredi. Qamshy óretin sheberdi " О́rimshi" dep ataıdy.

Ár órilgen qamshynyń ózine tán baǵasy, quny, arzan-qymbaty bolady. Ádettegi jaı órimshiler óre salǵan qamshy mal qaıyrýǵa, aýyl aralap, at minip júrýge ǵana jaraıdy. Qamshyny – qazaq halqy turmys-tirshiliginde óte kóp maqsattarǵa paıdalanady.

Sol maqsattardyń mazmunyna qaraı qamshy órimshileri de ár alýan ádis, amalmen, dástúr taǵylymyna, estetıkalyq talǵamyna saı asqan sheberlikpen óredi. О́rimshiniń de ózindik dúnıe tanymy, ózgeshe órimdik óneri, ónegeli kózqarasy bolady. Ǵylymı negizi, fantastıkalyq oı oramy, logıkalyq jymy , qıyn qısyny, ańyzdyq hıkaıasy bolady. Ony ekiniń biri, egizdiń syńary óre almaıdy. Qamshy óretin qaıystyń ıi qanǵan, taspasy minsiz tilingen, órimi marjandaı tizilgen, tobylǵy saby maıda, alaqany jaıly, búldirgesi berik, sap oramy qolǵa jaǵymdy, zer tastarmen kómkergen minsiz kelýi shart. Ol sonda ǵana qundy qamshy bolyp baǵalanady.

Qazaq synshylary batyr men balýandy, sal men serini, baı men baqtashyny qolyna ustaǵan qamshysynan aıtqyzbaı tanıtyn bolǵan.

Al, áıel adamǵa arnalǵan qamshynyń jóni basqa, syry bólek. Áıelder ustaıtyn qamshyny qarý retinde emes, zergerlik , sándik, kórkemdik, ádemilik, sulýlyq , jylylyq , náziktik minezge baǵyshtap óretin bolǵan. Ol qamshy anadaı jerden kózge túskende kóńildi arbap ala jóneledi. Saby men alaqanyna ornatylǵan asyl tastar men zer órimder jalt - jult etip ózine birden baýrap turady. Áıelderge arnalǵan qamshyny erekshe árlep jasaýdyń da, tanymdyq taǵylymy bar. Qazaqtyń eski tanymynda áıel men balaǵa tez til tıedi, kóz suǵy qadalady dep qaraıdy. Áıel qamshysyn erekshe kóz súrinerdeı áshekeımen árlep jasaýdaǵy basty maqsat– osy. Sol qamshyny áıelder men balalar ustap júrse, kóz ben til qamshyǵa tıedi de, áıel men bala pále - jaladan, til men kóz tııýden aman qalady dep yrymdaǵan.

Qamshy – búginde ár qazaq shańyraǵyna sán beretin erekshe ulttyq qasıetti buıym retinde qoldanysta tur. Ol qazaq halqynyń biregeı óner týyndysy ǵana emes, syı sıpattyń tóresi, er jigittiń serigi, qolyndaǵy qarýy bolsa, áıel qaýymynyń sáni, boı tumary, shańyraǵynyń kıeli zaty dep baǵalanady.

Al, qazirgi jastar qamshy qandaı quramnan quralatynyn bilýi tıis.

Qamshy órimshileri qamshyny ózine tán erekshe jarasymdy qurylymdardan qurastyryp jasaıdy. Ol qurylymdardyń ataýlary bar: "О́rimi" , " Saby" , " Basy", "Dúmi", " Alaqany" , "Búldirgesi" , "Oramy", "Kejegesi", " Shejemeıi", "Aıdary", "Moınaǵy", " Búrkenshigi", " Býnaǵy" , "Baýyry" , " Baýrlaǵy" , " Shashaǵy", " О́zegi" , "Túıini", "Shyǵyrshyǵy", "Topshysy", "Túınegi", "Bilezigi", "Beldigi","Arqalyǵy"," Búrshigi", "Shegeligi", "Kózdigi","Qapshyǵy" , "Qarny", "Qarymy", "Beljıegi", " Jetesi", "Alqymy", "Úshi", " Bórtesi" syndy otyz bes ne odanda kóp quramnan turady.

Qazaq qamshysy negizinen eki úlken bólekten turady. Biri saby, endi biri órimi. Qamshy saby – áıel adamnyń sımvolyna balansa, órimi – órim butaq, urpaqtyń sımvolyna balanady. "Qamshy saby synsa, qatyn óledi" degen qazaqtyń eskiden jetken kóne yrymy osyny rastaıdy.

Eger, qamshy órimi ydyrap, tarqalyp ketse, urpaq shashylyp ketedi , berekesi birge ketedi dep yrymdaıdy. Jas býyn urpaq qamshynyń ár quramynyń ózine tán atqaratyn rólin tanýy tıis. Sonda ǵana qamshy degen qandaı qural, qandaı óner, qandaı dástúrmen, qandaı maqsatta jumsalatynyn anyq bilip, qamshy tarıhyn jaqsy meńgere alady.
Siz, qandaı qamshy túrlerin atap bere alasyz?

Qamshy jasalýyna, qoldaný maqasyna, istetilý qyzmetine qaraı: "Súndet qamshy" , "Neke qamshy", "Baptaý qamshy", "Bıshik qamshy" ,"Shybyrtqy qamshy", "Temir qamshy", " Zer qamshy", "Dom qamshy", "Balań qamshy", "Ana qamshy", " Úzbe qamshy" , "Taram qamshy", "Tarlan qamshy", Kelte qamshy", "Shashaq qamshy" , "Báıge qamshy", "Bııalaı qamshy", "Sop qamshy", " Aıyl qamshy", "Salt qamshy", "Buzaý qamshy", "Túıe qamshy", "Báki qamshy" , "Sarala qamshy", "Ań qamshy", "Kókpar qamshy", "Úıir qamshy" , "Barymta qamshy", "Doıyr qamshy", "Shoqpar qamshy","Básire qamshy" , "Dúr qamshy" , "Jalpaq qamshy", "Jyrym qamshy", "Qoıbas qamshy", "Taıbas qamshy", "Qozy qamshy", "Buzaýbas qamshy", "Baq qamshy", "Jol qamshy", "Serkebas qamshy", "Jolaı qamshy", "Qatyn qamshy", "Qyz qamshy", "Bujyr qamshy", "Sylyq qamshy", "Orama qamshy", "Altyn qamshy", "Kúmis qamshy", "Mys qamshy", "Jez qamshy", "Tikenek qamshy", "Túıebas qamshy", "Bálger qamshy", "Batyr qamshy", "Atbas qamshy", "Aq qamshy", "Bosmoıyn qamshy", "Jez qamshy", "Bylǵary sap qamshy" , "Kúmis baýyr qamshy", "Qozqamshy" , "Qara qamshy", "Tamshy órim qamshy", "Jylan baýyr qamshy", "Tór qamshy", "Jantaq qamshy" , "Toq qamshy", "Sabaý qamshy" bolyp 66-dan astam túri bar.

Qamshy – órilgen taspa sanyna qaraı: úsh órimnen bastap, qyryq bes órimge deıin kóbeıe beredi. Qazaqta "Alty taspa buzaý tis, byljyramaı attan tús" degen támsil bar. Alty órimdi qamshynyń kıeli kúshin, at ústindegi adamǵa kórsetip, aıbar shege, ses jasap sóılep tur. Adamnyń qarym qaıyratyn qamshynyń kúshimen tanytyp tur.

Qamshy órýdiń de ózindik ónegesi, dástúrli zańy bolady. Qamshy órimshileri eki jasar serke terisinen bastap, segiz jasar serke terisine deıin, ne qunan ógizdiń ıi ábden qanǵan terisin taspa etip tilip, nyǵyz órip jasaıdy. Qamshy saby – tórt, jeti tutam uzyndyqta bolsa, órimi odan eki tútam uzyn bolýy shart. Ondaı ólshemmen jasaýdyń ǵylymı ereksheligi bar. Eger, qamshynyń saby uzyn, órimi qysqa bolsa qamshymen urǵanda, órimde kúsh bolmaıdy. Sholtań-sholtań etip urýǵa qolaısyzdyq týdyrady. Endi bir jaǵy kórer kózge sóleket kórinedi. "Qamshy sabynan órimi aspaǵan" , "Aqyly boıynan ozbaǵan" degen sóz sodan qalǵan. Iаǵnı keýdesi uzyn, aıaǵy qysqa adam qandaı sát kórinse, saby uzyn, órimi qysqa qamshy da, dál sondaı sát, jaman kórinedi. Qamshynyń saby, órimi, alaqany, búldirgisi, shashaǵy, býnaǵy, alaqan shashaǵy men ushyndaǵy shashaǵy bir - birine jarasyp turýy kerek. Búldirge kózi de ádemi sánimen oıylýy shart. Qamshynyń osy quramdarynyń bári bir-birine jarasyp, úılesim tapqanda ǵana ol óte sándi jáne sapaly qamshy bolyp shyǵady. Ony "Kıeli qamshy" , "Symbatty qamshy", "Baǵaly qamshy", "Jádiger qamshy" dep ataıdy.

Al olpy-solpy jasalǵan, bos órilgen, kez kelgen jaı aǵashtan sap salǵan qamshylar "Jaı qamshy" , "Ánsheıin qamshy" dep ataıdy da, ony tek mal qaıyrýǵa ǵana qoldanady. Keremetteı jasalǵan qamshyny kez kelgen jerge tastamaıdy. Bıik jerge qoıady ne kerege basyna iledi. О́ıtpese, "Qamshy kıesi soǵady" dep yrym etedi.

Qamshyǵa ne úshin tobylǵydan sap salady?

Qamshyǵa tobylǵydan sap salýy – tobylǵy óte qasıetti ósimdik. Ol ǵasyrlar boıy ustasada jarylmaıdy, tez synyp qalmaıdy, ońaı tozbaıdy. Tobylǵynyń qyzyl kóreń reńi qamshyǵa erekshe jarastyq berýmen birge, boıaýy uzaq saqtalady, ońaı óshpeıdi. Ustaǵan qolǵa da jaǵymdy. Tobylǵy maıyn, teri aýrýyna, ár túrli temiretkige qyzdyryp jaqsa, ónimdi túrde em bolady. Qurt, bakterııalardy tez óltiredi. Sondyqtan alaqanǵa ustap júrgende mıkroptardan qorǵaıdy. Tiske qanqurt túskende, shyrpysynan tis shuqyǵysh jasap tis qýysyn tazalasa, qaqaǵan jerine maıyn jaqsa, tis aýyrýyn jazady.

Qazaqtyń qamshy órimshileri qamshyny jumsalatyn maqsatyna laıyqtap óredi. Máselen, halyq armynynda óte kóp qoldanylatyn qamshylar bylaı atalady:

"At qamshy" – atqa minip mal qaırǵanda qoldanatyn jaı órimdi, jaı aǵash sapty qamshy. "Dyr qamshy" - Mal qaıyrǵanda istetetin qamshynyń bir túri. "Dyraý qamshy" – soǵysqa qarsy jaǵyn urýǵa arnalǵan qamshynyń túri. "Doıyr qamshy" – órimi jýandaý órilgen salmaǵy aýyrlaý qamshy.

"Dúre qamshy" – jazaǵa tarqandarǵa dúre soǵatyn myqty, jaza qamshysy. "Uzyn qamshy" – saby da órimi de uzyn jasalǵan alystan úıirip urýǵa arnalǵan qamshy.

"Sholaq qamshy" – saby qysqa órimi kelte qamshy. "Sary ala qamshy" – sary jezben qaptalyp jasalǵan, tobylǵy sapty kıeli qamshy. "Bileý qamshy" – órimi toq órilgen qamshy. "Orama qamshy" – sabyna mys ne temir, bolmasa bylǵarymen qaptap jasaǵan qamshy.

Al, keıde qamshynyń sabynyń jasalý ózgesheligine qaraı : "Múıiz sapty qamshy" , "Tobylǵy sandy qamshy" , "Yrǵaı sapty qamshy", "Tal sapty qamshy", "Arqar múıizdi qamshy", "Súıek sapty qamshy", dep atasa, endi birde "Shashaqty qamshy", "Qyrym qapty qamshy", "Elik sıraqty qamshy", "Shashaqty qamshy" , "Bala qamshy", Quraý qamshy" , "Shybyrtqy qamshy" dep ataıdy.

Qamshy órý sheberleri qamshynyń basyna kúmis, jez, teri sekildi moınaq salyp , kóz jaýyn alardaı etip, óte sándi qylyp jasaıdy. Mysaly:

Saryala qamshy jasaıtyn órimshiler qaıys taspasyna qosyp, jez ben mys aralastyryp, sáni men sapasyna birdeı mán berip berik óredi. Qamshynyń bul túrin tórge ilýge, em-dom istetýge, qamshygerlik ónerge qodanýǵa, syıǵa tartýǵa , bala besiginiń basyna, neke tósegine, jastyǵynyń astyna qoıýǵa arnap jasaıdy. "Saryala qamshydan saıtan qorqady" degen eski nanym bar.

Al, Jez boınaq qamshynyń alaqanyn jezben árlep, shashaqtap, sabynyń ustar jerin jezben qaptap, Oıý-órnek salyp, ádemilep jasaıdy. Ony kóbinde myrza jigitter ustaıdy. Onyń taǵy bir túri bar. Ony "Jez baýyr qamshy" dep ataıdy. Qamshynyń baýyryn jezben áshekeılep árlep tastaıdy. Ony boıjetken, áli uzatylmaǵan qyzdar ustaıdy.

Aq kúmis qamshy – sabyn aq kúmispen qaptap qazaqy oıýmen órnektep jasaǵan qamshyny – "Aq kúmis qamshy" dep ataıdy. Qamshynyń bul túrin baı áıelder, seter hanymdar qaýymy ustaıdy.

Aq bylǵary qamshy – qamshynyń sabyn ádemi jup-jumsaq aq bylǵarymen qaptap, shashaǵyn jip-jińishke etip taldap, órimin marjandeı tizip óredi. Ony "Symbatty qamshyny" , "Aq bylǵary qamshy" ne "Aq qamshy" dep ataıdy. Qamshynyń bul túrin ánshi, bıshi, ónerpazdar, sylqym sulý qyz-kelinshekter tutynady.

Altyn qamshy – qamshynyń sabyn altyn jalatqan temirmen qaptap, alaqanyna altyn tústi oıýmen árlep, óriminiń ushyn altyn tústi qysqa shashaq salyp jasaǵan qamshynyń túrin "Altyn qamshy" dep ataıdy. Ony baı manaptar men han – sultandardyń aq saýsaq hanymdary men bula ósken qyzdary ustaıdy.

Zerqamshy – qamshynyń sabyn altynmen aptap, kúmispen qaptap, býnaqtaryna asyl tastardan kóz ornatyp, alaqandanyna zer salyp erekshe jasaǵan qamshynyń túrin "Zerqamshy" dep ataıdy. Qamshynyń bul túrin, syıly, mártebeli qonaqtarǵa syıǵa tartady. Ne úı tórine sándik úshin nemese tumar retinde tórge ilip qoıady. Onyń quny óte joǵary bolady.

Bosmoıyn qamshy – atan serkeniń terisin bólmeı, jartysyn taspa etip tilip órimine, qalǵan jartysyn qamshy sabyna paıdalanyp jasaǵan, saby men órimi bir teriden buzbaı jasalǵan qamshyny – "Bosmoıyn qamshy" dep ataıdy. Ony qoly jetken barbam baılardyń ul-qyzdary ustaıdy.

Atbas qamshy – saby men óriminine altyn - kúmis qoldanyp, alaqanyna, býnaǵyna altyn ornatyp jasaǵan qamshyny – "Atbas qamshy" dep ataǵan. Ony Bekzat azamattar men arý qyzdar ustaıtyn bolǵan.

Aıdarly qamshy – saby men órimine kóp shashaq salyp jasaǵan qamshyny – "Aıdarly qamshy" dep ataıdy. Bul qamshy kóp qamshydan bógenaıy bólek qamshy. Onyń taram - taram kóp shashaǵy kózge tez túsedi. Ony keıde " Shashaqty qamshy " dep te ataıdy.

Dúrqamshy – órimi jýan, jumyr órilgen sándi, tórt qyrly kelgen qamshy. Ony el aǵalary ustaıdy.

Súndet qamshy –atadan – balaǵa, baladan – nemerege, nemereden – shóberege, shóbereden – nemenege mura bolyp , jeti atadan qalǵan kóne kóz qamshyny "Súndet qamshy" dep ataıdy. Ony dástúr boıynsha ul balany súndetke otyrǵyzǵanda, týma-týystary tobylǵy saby tórt tutam qamshyny arnaıy syıǵa tartady. Bolmasa atandan qalǵan sol kóne kóz qamshyny syılaıdy.

Báıge qamshy – báıgege shabatyn balaǵa laıyqtap tobylǵymen saptap jasaǵan shaǵyn jeńil qamshyny "Báıge qamshy" dep ataıdy.

"Shaba almasam maǵan sert, shaba almasań sert, ura almasam qamshyǵa sert" dep báıge qamshyny shabandoz bala qolǵa alyp, júıriktiń ústine qonady, topqa kiredi.

Kókpar qamshy – kókpar tartýǵa arnalǵan qamshy. Onyń tobylǵy saby úsh-aq tutam ári jýan bolady. Kókbar qamshynyń saby jylan basty bolyp kededi. Alaqanyna kókbarshynyń qolyna zaqym keltirmeý úshin eshqandaı áshekeı salynbaıdy, temir qoldanbaıdy. Osyndaı qamshyny "Kókpar qamshy" dep ataıdy.

Neke qamshysy – uly erjetip, qyzy boıjetip, qalyńdyq tańdaıtyn kezde, qyzdy aýylǵa alǵash qydyrýǵa shyqqanda, jigittiń ákesi ulyna erekshe sánmen órilgen, qamshyny qolyna ustatady. Ol qamshyny "Neke qamshy" dep ataıdy. Sebebi qalyńdyq taýyp, quda túsip, toı jasap, neke qıdyryp, otaý tigip jatqan kezde sol qamshyny yrymdap, aq otaýdyń bosaǵasyna ilip qoıady. Súıtse eki jastyń mahabaty baıandy bolady dep nanady.

Qazaq halqynda qamshyny ustaý, tutyný jáne qoldaný tártibi, zań, erejesi, tárbıelik taǵylymy, ádep mádenıeti, maǵynaly máni, yrymdy joly, dástúrli salty bar.

Qamshyny tutynatyn adam, qamshyny oń qolǵa, eki búktep ustaıdy. Sol qolyna ustasa, "Isi ilgeri júrmeıdi", "Baǵy baılanyp, joly jabylady" dep yrym etedi.

Jol-josyn, baǵyt-baǵdar suraǵan álde bireýlerge, jol nusqap, baǵdar-baǵyt kórsetkende, suq saýsaǵyn shoshaıtyp kórsetpeı, oń qolyna eki búktep ustap turǵan, qamshysymen nusqap kórsetedi. Solaı istegende ádeptilikke, syılaǵanǵa jatady. Áıtpese jaman yrym bolady.

Qazaq nashar órilgen, jaı aǵashtan sap salǵan qamshyny syıǵa bermeıdi. Olaı etse, "Qamshyny syıǵa alǵan adam renjıdi , qonaq renjise, kóńilge qaıaý túsedi, bereke qashady" dep senedi.

Qazaq qamshynyń órimin salbyratyp, tómen qaratyp ustamaıdy. Úıge súırep kirmeıdi, birediń qasynda turǵanda, qamshysyn salaqtatyp ustap turý bilimsizdik, kórgensizdik sanalady. "Adamdy syılaǵandy bilmeıdi eken. Qamshyny salaqtatyp ustaý jaýlasýdyń belgisi, dástúrdi atqarmady " dep sógip ketedi.

Úı keregesine sarala qamshyny ilip qoısa, "Ol úıge shaıtan kirmeıdi, jamandyq jolamaıdy, jaý basynbaıdy", "úıge kirgen dushpannyń saǵy synady" dep nanady. Qazaqta qamshy ilýdiń de mádenıeti, tanymdyq taǵylymy, eski yrymy bar. Bir úıdegi erli - zaıypty eki adamnyń kózi tiri bolsa, qamshyny eki búktep laıyqty jerge iledi. Al, eri qaıtys bolǵan áıelder qamshynyń órimin salaqtatyp iledi. Kelgen beıtanys qonaqtar, soǵan qarap, shańyraq ıesiniń qaıtys bolǵanyn birden bilip, otanaǵa kóńil aıtady.

Qazaqtyń qalyńdyq izdegen jigitteri qyzdy aýyldy aralap júrip, ózine únaǵan qyzdyń úıine arnaıy baryp túsedi. Qyzdyń áke - sheshesine qydyryp kelgen syńaı tanytyp amandasyp, qonaq bolyp attanady. Keterinde bildirmeı oń jaq kerege basyna qamshysyn ilip ketedi. Jigit attanyp ketkenen keıin kerege basyndaǵy qamshyny kórken qyzdyń áke - sheshesi jigittiń qyzyn unatyp, qamshysy arqyly suraý tastap ketkenin birden biledi de, qamshyny qolyna alyp, qamshyǵa sáp salyp qaraı bastaıdy. Qamshy keremetteı áshekeılenip jasaǵan qymbat baǵaly qamshy bolsa, ol jigit ál - aýqaty joǵary , baı bardam adamnyń balasy eken. Al, qamshysy yrǵaı sapty násharlaý órilgen jaı qamshy bolsa, kedeı, qarapaıym sharýanyń uly eken dep topshylaıdy. Eger jigit pen qyz birin - biri unatyp jatsa, artynan kelgen jaýshyǵa qamshyny qaıtarmaıdy. Unatpaı jatsa, jaýshydan qamshyny qaıtaryp jiberedi. Oǵan jigit esh renjimeıdi.

Qazaq at-kólikke mingende qamshyny qolynan tastamaı , buldirgesin bilegine ilip alyp ustap júredi. Al, attan túsip jaıaý júrgende qamshyny eki búktep, etik qonyshyna salyp alady ne belindegi belbeýine qysyp alady. At ústinde qamshy ustaý yńǵaısyz bolsa, onda taqymyna qysady ne eriniń aldyńǵy qasyna ilip qoıady.

Al úıde otyrǵan kezde qamshyny keregeniń basynyń kógine, ýyq qarynyna, syrtqy dódegege , bolmasa úı beldeýine, asha baqannyń butaǵyna ilip qoıady. Daýǵa barsa , qamshysyn úıge súıretip kirip, tórden ne bosaǵadan oryn tıse, qamshysyn eki búktep, oń tizesiniń astyna qoıyp basyp otyrady.

Qazaq - ashyq aıta almaıtyn ne, aıtýǵa aýyz barmaıtyn keıbir sózderi men oılaryn qamshyny qoldaný arqyly qarsy jaqqa bildiretin, jumbaqtap jetkizetin bolǵan. Mysaly: "Qamshy saby synsa – qatyn óledi, pyshaq saby synsa – kúıeýi óledi" dep yrym etedi. Bireýdiń qatyny ólip ony sózben aıtyp estirý qıyn bolǵan jaǵdaıda, qamshy sabyn syndyryp kórsetedi. Ony kórgen adam áıeliniń qaıtys boǵanyn birden biledi. Kúıeý qaıtys bolǵan áıelge, pyshaq sabyn syndyryp kórsetse, ol áıel kúıeýiniń dúnıeden ótkenin túsinedi. Qazaq baıaǵy zamanda bóten bir shańyraqqa bas suqqanda, ol úıde qansha ul, qansha qyz balasy bar ekenin kerege basynda ilýli turǵan qamshynyń sanyna, ol qamshynyń qalaı jasalǵanyna qarap, olardyń qandaı jumystarmen aınalysatynan aıtqyzbaı- aq bilip otyrǵan. Kerege basynda ádemi kúmistelgen, názik órimdi qamshy tursa, sonyń sanyna, sánine qaraı qansha qyzy bar ekenin, doıyr jýan qamshylardyń sanyna qarap ulynyń nesheý ekenin jáne ańshy ne barymtashy bolmasa malshy ekenin, ne sal-seri, ánshi, kúıshi, aqyn ekenin biledi. Bul qamshy tilin bilý dep atalady.

Qazaq qamshyny bılik belgisi, baq jarshysy dep túsingen. Baǵy zamandaǵy Saq, ǵun, Alan, Úısin, Kóktúrikter zamanynda sarala qamshy, almas qylysh, altyn aıaq( tostaǵan) úsh quraldy patshalardyń múlki dep eseptegen. Soǵan baılanysty qyzyn uzatqanda, qaıyn ata kúıeý balasyna, úıdiń bıligi kúıeý balada bolsyn dep, qamshysyn syıǵa berý dástúri de bolǵan. Qazaqtyń qamshy syılaý dástúrinde úlken adamǵa qamshy syılaǵan da, oń qolyna qamshynyń sabyn ustatyp syılasa, qyz ne áıel adamǵa qamshynyń órim jaǵyn ustatyp syılaıdy. Bulaı usynýdyń da ózindik yrymdy joly bar. Qarııa adamdarǵa qamshynyń sabyn ustatyp usynbasa, tiris tileýli adam, sabyn ustatyp usynsa, oń tileýli adam eken dep qabyldaıdy.

Al áıel adamǵa qamshynyń órim jaǵyn usynýy joly jińishke, júregi názik, qamshynyń qatty sabyn usynyp syılasa , joly qatty adam eken dep, áıel adam qamshyny almaı tastap ketetin bolǵan. Tuıaq sapty qamshyny jigit pen qyzǵa syıǵa usynybaıdy. Sebebi tuıaqtyń joly aýyr, keıin úılengende qý tuıaqtaı jalǵyz basty bolyp sopıyp qalmasyn dep yrym etedi.

Emshi, baqsy - balgerlerdiń jyn - shaıtan qýatyn kıeli qamshysyn qalap, surap alyp úılerine ilip qoıady. Ony basqa maqsatqa paıdalanbaıdy. О́ıtkeni ol qamshy da qasıet bar dep sengen. Úıde balalaryna til - kóz tıip, suq qadalyp ushynyp aýyryp qalsa, sol qamshymen aınala ushyqtap, sabalap qoısa, ol bala aýyrýnan lezde saýyǵyp ketetin bolǵan. Ol sol qasıetti qamshynyń kıesinen jazyldy dep qaraıtyn.

Batyr qamshygerlerdiń qamshysyn da at túıedeı qalap surap alatyn yrym bolǵan. О́ıtkeni óziniń urpaqtary da sondaı batyr bolyp ósedi dep nanǵan. Ul balanyń tusaýyn keskende jeti qatym alǵa júrgizip, tusaýyn kese sala qolyna qamshy ustatady. Onysy el bılegen, jer qorǵaǵan er bolsyn dep yrym etedi. Jeti jasqa tolǵanda taı mingizý saltyn atqarǵanda, taǵy da qolyna qamshy ustatady. Ol kezde at ústinde qamshyger bolyp er jetsin, qamshysy qolynan túspesin degen jaqsy yrymy.

Qazaq áıelderi tolǵatyp jatqan áıeldiń úıiniń tórine sarala qamshy ilip qoıady. Solaı etse tolǵaqty tosatyn jyn-jybyr úıden bezip ketedi. Áıeldiń tolǵaǵy jeńil bolady. Bala da dúnıege aman keledi dep yrymdaıdy.

Qazaqtyń ejelgi dala zańynda, daýger bıden sóz aıtý rýhsatyn alý úshin qolyndaǵy qamshysyn ortaǵa tastaıdy. Sol sátte bı oǵan dátińdi aıt dep sóz kezegin beredi. Eger, qamshyny ortaǵa tastaǵan adamǵa sóz kezegin bermese, ol dástúrdi atqara almaǵan bilimsiz bı atanyp, halyqtan sógis estıdi.

Qazaqtyń kelin túsirý toı saltynda kelinniń betin úkili, qońyraýly, tobylǵy sapty, kúmispen kúptelgen qamshymen ashady. Sol bet ashqan qamshyny kúıeý jigitke usynady. Ol - myna qalyńdyǵyń seniń ómirlik jubaıyń boldy. Endi bılik sende. Áıelińe qamqorshy bol. Sen áıelińniń qamshysysyń degen dástúrdi bildiredi. Qamshyny alǵan kúıeý, ol qamshyny neke tóseginiń basyna ilip qoıady. Sonda qamshyny kórgen saıyn jubaıyna qamqorshy bola túsedi. О́ziniń naǵyz qamshy ekenin moıyndaı beredi. Áýbastaǵy qamshy sóziniń tórkini mine osy jerden kelip ashyla túsedi.

Qazaq balalary arasynda qamshy tastaý oıyny bar. Ol ul balalar arasynda ótedi. Al, qyz balalar arasynda shyt tastaý oıy ótedi. Balalarǵa arnalǵan eki oıynyń da mán maǵynasy, taǵylymdy tárbıesi bar. Eger , qyz bala qamshy tastaý oıynyna qatynasa, eseıgende erdiń tilin almaıtyn erke erkek shora, ádepsiz bolyp ósedi dep shektese, ul bala shyt tastaý oıynyna qatynasa, er jetkende, azamat bolǵanda uıalshaq, tartynshaq, ez bolyp ósedi dep yrymdaıdy. Jigersiz jasqanshaq, maırylǵysh bolady dep shyt tastaý oınynan shekteıdi.

Baǵy zamanda elin, jerin qorǵaý úshin er azamattardy qamshygerlikke baýlyp, qas batyr etip jetildirip otyrǵan. Qamshygelik ónerdi jetik meńgergen batyr azamattardy "Qamshyger" dep ataǵan. Naǵyz qamshygerler jalǵyz ózi top- top adammen aıqasqanda , qolyndaǵy qamshysymen qarsy kelgen adamdardy bir - bir tartyp atan qulatatyn bolǵan. Áýeli jaraǵan doly býrany da qaqbastan tartyp qalǵanda qylyshpen shapqandaı basyn qaq aıyryp tastaǵan. Sıyrdyń shylǵı terisin tór qabattap kerip ustap turǵanda qamshygerler atpen shaýyp kelip ortasynan bir osqanda, qandaýyrmen urǵandaı ekige bólinip qalatyn bolǵan. Mundaı derekti ańyzdar halyq arasynda áli kún ańyz bolyp aıtylady.

Men, bul maqalany jazýdaǵy maqsatym, halqymyzdyń kózindeı bolǵan eń kóne jádigeri qamshy, qamshy óneri umyt bolyp bara jatqany, janyńdy aýyrtady. Bes qarýdyń biri de bir egeıi qamshygerlik uly óner.

"Qamshy" silteıdi